علم دینی از امکان تا تحقق

فرآیند تکوین علم دینی به این نحو قابل تصور است که پشتوانه‌های متافیزیکی برگرفته از اندیشه‌های دینی در مراحل مختلف فعالیت علمی به کار گرفته شود؛ به سخن دیگر، هرگاه مضامین متافیزیکی بتوانند در مراحلی چون گزینش مسئله، ‌انتخاب مفاهیم و الگوهایی برای فهم مسئله، طرح پ‍ژوهش، انجام مشاهده،‌ پیش‌بینی و تفسیر،‌ تأثیرآفرینی خود را آشکار کنند، فرآیندی شکل گرفته است که محصول آن، دانش‌هایی متناسب با اندیشه‌های دینی خواهد بود. بنابراین، اندیشه توحیدی پژوهشگر و نوع نگاه او به هستی در پژوهش او و نتایج حاصل از تحقیق او تأثیر می‌گذارد. قطعاً‌ یک پژوهشگر موحّد جهان را یک‌قطبی دیده و برای موجودات ماهیت «از اویی» و «به ‌سوی اویی» قائل است. در چنین تفکری با توجه به تعریفی که از انسان و نیازهای مادّی و دنیایی او می‌شود، ‌جهت‌گیری علم در راستای رسیدن انسان به کمال قرب الاهی قرار می‌گیرد. در متون دینی و سیره ائمه نیز تشویق به پژوهش علمی و ارائه شیوه‌های مناسب تحقیق و استفاده از نتایج این پژوهش‌ها جهت تقویت بینش توحیدی (افزایش ایمان) و تصحیح شیوه‌ زندگی و نحوه برخورد با طبیعت و موجودات (عمل صالح)، مشاهده می‌شود. علم کیمیای جابربن حیان نمونه‌ای عینی از علم دینی است که در تاریخ تمدن اسلامی شکل گرفت؛ علمی که از جهت روش، هدف، فرضیه‌پردازی و تفسیر تحت ‌تأثیر اندیشه دینی قرار داشت.